– Film en Toneel –
Zondag 25 januari 1903: eerste opvoering van het naturalistische boerendrama Het gezin Van Paemel door de Gentse socialistische amateurtoneelkring Multatuli. De hoofdrollen, boer en boerin Van Paermel, werden magistraal vertolkt door meubelmaker Isidoor Benoot en de naaister Tercile Coppitters. Regisseur Frans De Mey speelde de rol van de wildstroper Masco (hierboven een van de foto’s van het complete gezin die werden genomen naar aanleiding van de eerste voorstellingen in 1903: centraal Isidoor Benoot en Tercile Coppitters; uiterst rechts Frans De Mey).
Het gezin Van Paemel is het enige vooroorlogse Vlaamse toneelstuk dat een eeuw na de eerste voorstelling nog steeds op het repertoire van het amateurtoneel staat. De blijvende populariteit heeft overigens veel te maken met het overweldigende succes van de primitieve zwart-wit-televisieopname uit 1963 (zie hierna het jaar 1963). Minder overtuigend is de verfilming door Paul Cammermans uit 1986, hoewel de film destijds een kassucces was.
Op 25 januari 2003 – dag op dag honderd jaar na de eerste opvoering –, haalde het Gentse Publiekstheater Het gezin Van Paemel de 21ste eeuw binnen met een bewerking waarin het generatieconflict tussen de boer en zijn oudste zoon en dochter, en de angst voor een onzekere toekomst als universele en meer dan ooit actuele thema’s centraal staan. Alle voorstellingen waren maanden voor de première uitverkocht.
Op zondag 27 oktober 1929 werd Cyriel Buysse naar aanleiding van zijn 70ste verjaardag (20 september) gehuldigd door de Vereniging van Letterkundigen onder leiding van voorzitter August Vermeylen. Aan die feestzitting in het Brusselse Stadhuis hebben we de enige bewegende beelden van Buysse te danken: een item uit het filmjournaal Vlaamsche Gebeurtenissen dat Clemens de Landtsheer (Flandria Films) na afloop van de plechtigheid voor de pui van het Stadhuis heeft gedraaid. Het stukje film is een bewegende-fotoreportage waarin de camera bijna evenveel belangstelling heeft voor de decoratieve gevels van de Grote Markt als voor de decoratieve heren Vermeylen, Emmanuel de Bom, Herman Teirlinck en collega’s die om beurten in beeld verschijnen en de hoed lichten. Buysse zelf – éminence grise, elegante witte foulard op de donkere overjas – komt de stadhuispoort uit wandelen, loopt op de camera toe en poseert met hoge hoed. Op een wenk van iemand buiten beeld zet hij de hoed af en wacht geforceerd glimlachend tot de operateur ‘uitgedraaid’ is. Het kostbare filmpje werd door de BRT (thans VRT) gekopieerd op onbrandbare drager en werd in 1972 door Marc Galle verwerkt in zijn documentaire In de voetsporen van Cyriel Buysse.
Het gezin Van Paemel, televisie-opname (BRT) van een opvoering van het toneelstuk uit 1903 door het gezelschap van de KVS in Brussel. De primitieve registratie (zwart-wit) werd herhaaldelijk heruitgezonden en werd vooral door de meesterlijke vertolking van Robert Maes een stuk Vlaamse televisiegeschiedenis. Na de decennialange katholieke boycot van Buysses boeken betekende deze opname voor vele duizenden de onvergetelijke eerste kennismaking met zijn werk.
Regie: Jo Dua
Vertolking: o.a. Robert Maes (boer Van Paemel), Irma de Veirman (boerin Van Paemel), Bert Struys (Eduard), Lia Lee (Cordula), Jef Demedts (Masco), Cyriel van Gent (pastoor), Jan Reusens (veldwachter)
Duur: ca. 90 minuten
Eerste uitzending: 16 oktober 1963 (heruitzending 3 januari 1964)
Literatuur: Gaston Durnez, Tranen om Het Gezin Van Paemel, in: Vlaamse schrijvers. Vijfentwintig portretten, Antwerpen 1982, 127-133; Guido van Heulendonk, Op zoek naar de verloren wereld’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap, XVI, Gent 2000, 9-10
"Het Vlaamse tv-spel dat mij het best is bijgebleven, was eigenlijk een oud toneelstuk, simpelweg op beeldband gezet in een schouwburg: Het gezin Van Paemel. Cyriel Buysse beeldt daarin de ondergang uit van een kleine Oost-Vlaamse boer en zijn huishouden, omstreeks de eeuwwisseling, in een tijd die men la belle époque pleegt te noemen en die alleen mooi was voor de heersende bovenlaag van kasteelheren en hun vrienden. De BRT zond het stuk met veel succes uit in de winter van 1963-’64 en bracht daarmee de weggedeemsterde schrijver weer tot leven. De opvoering door het gezelschap van de Koninklijke Vlaamse Schouwburg in Brussel, met Robert Maes in de hoofdrol, is legendarisch geworden. […] Ik duikel in mijn oude krantenknipsels en vind een cursiefje terug dat ik, na de uitzending, met felle vingers heb getikt. Het begint met de bekentenis dat ik het stuk ‘met stijgende spanning en zelfs met tranen in de ogen’ heb gezien. Dat is niet overdreven. Ik was zo ontroerd omdat ik, in die optocht van dramatische gemeenplaatsen uit de sociale strijd, zoveel herkende uit de verhalen van mijn ouders en grootouders. Ik herinner mij niet, bij een ander tv-spel te hebben geschreid." [Gaston Durnez, 1982)
"Cyriel Buysse kwam mijn leven binnen via de televisie. Dat geldt voor velen van mijn generatie, vermoed ik. Het gezin Van Paemel, precies. Robert Maes, 1963, ik was twaalf. […] Tot op de dag van vandaag kan ik, als zat ik opnieuw voor ons af en toe rollende zwart-wit scherm, hele scènes naar boven halen, dialogen doen opklinken, met gezicht en stem van de acteurs erbij. ‘Hij zat doar zue schuen op zijn poepken…’ – ‘Kamiel, ’n schiet op ouw eigene broere niet!’ – ‘Uitschiên mee oale voeren, Dees, ’t stijnkt te vele!’ Zo levensecht, zo opwindend. Zo herkenbaar ook, voor mij, Meetjeslandse buitenjongen. Dat waren mijn woorden, mijn taal, mijn klanken, maar zover opgeschoven naar een register van ruwheid dat ik er af en toe van schrikte. Zelfs op de speelplaats of het voetbalveld spraken wij zo niet. ‘Houd ouwen bek, smeirlap! – Vuilkonte! – Vuilkluet!’ Gevloek en geketter, allemaal op diezelfde beeldbuis waarop daarnet nog Koning Boudewijn en Sir Ivanhoe te zien waren, in plechtige, heroïsche omstandigheden. Ik denk dat ik toen mijn eerste notie van sociaal onrecht heb opgedaan. Ivanhoe vocht ook wel tegen kasteelheren die hun boeren verdrukten, maar dit was anders. Hier reed aan het einde niemand een stralende horizon tegemoet op een wit paard, nagewuifd door geredde en voor altijd gelukkige mensen. Hier bleven alleen gekwetste zielen over, bloedende harten, en het enige wit was het wit van de spaanders die vielen onder Van Paemels hakkende mes." [Guido van Heulendonk, 2000]
In de voetsporen van Cyriel Buysse, documentaire film (BRT), met sfeerbeelden uit Nevele en Deurle en korte interviews. De fragmenten uit het werk worden gelezen door Julien Schoenaerts.
Regie: Juul Claes
Scenario: Marc Galle
Commentaarstem: Omer Grawet
Duur: ca. 45 minuten
Lente, televisiefilm (BRT, reeks Made in Vlaanderen) naar de novelle (1907) uit de gelijknamige bundel
Regie: Dré Poppe
Scenario: Rudy Geldhof
Vertolking: o.a. Chris Thys, Blanka Heirman, Dries Wieme, Jo de Meyere, Walter Cornelis
Duur: ca. 55 minuten
Eerste uitzending: 16 januari 1983
"Met Lente, naar de novelle van Cyriel Buysse, komt de BRT-televisie zondagavond alweer uitpakken met een eigen TV-film, gebaseerd op het werk van een Vlaams auteur. De film is er een bewijs van, dat de Vlaamse televisie in de eigen Vlaamse literatuur duidelijk voldoende en gepaste stof kan vinden, die in het nieuwe, hedendaagse medium prachtig tot leven kan worden gewekt. Naar een scenario van Rudy Geldhof en onder regie van Dré Poppe is het namelijk een van de meest gave tv-bewerkingen die een Vlaams literair werk al heeft gekregen. Dit fijne verhaal is uitgewerkt tot een vertederend, licht-ironisch, min of meer poëtisch filmwerkje dat zowel het literaire stukje alsook het filmmedium zelf eer aandoet. […] Scenarist Rudy Geldhof schreef een scenario waarin geen woord te veel staat. Elke scène is typerend, elk woord geeft de juiste toon aan. Elke situatie tekent met ironie en liefde die elk sarkasme verhindert, het leven van deze eenvoudige mensen en het nieuwe geluid dat de Lente even in hun harde leven brengt." [De Standaard, 15-16 januari 1983]
Tantes, televisiefilm (BRT, reeks Made in Vlaanderen) naar de roman uit 1924
Regie: Juul Claes
Scenario: Rudy Geldhof
Vertolking: o.a. Dora van der Groen (tante Clémence), Denise Deweerdt, Jenny Tanghe, Sien Eggers (Adrienne), Alex Wilequet
Speelduur: ca. 60 minuten
Eerste uitzending: 28 oktober 1984
Literatuur: Lucienne Stassaert, ‘Made in Flanders. Tantes naar Cyriel Buysse’, in: De Nieuwe, 8 november 1984
"Dat de grimmige roman van Cyriel Buysse zestig jaar na de publicatie nog niets van zijn kracht heeft ingeboet, bewees de tv-film van scenarist Rudy Geldhof en regisseur Juul Claes. Die onthielden hiervan het essentiële maar kozen alleszins voor een romantischer versie van de feiten en voor een minder geleidelijke opeenvolging van conflictsituaties waarmee Buysse zijn personages tevens niet zo rechtstreeks confronteert, want zoveel macht gunt hij hen niet. […] Als acteursprestatie was dit gewoon van internationaal formaat: een opmerkelijke Dora van der Groen als tante Clémence, de schikgodin met het testament, een ietwat ziekelijker Adrienne in de gestalte van Sien Eggers, en Herbert Flack kwam getormenteerder over dan de levensgenieter Raymond met wie een afstandelijk auteur als Buysse dan toch sympathiseert. Minder dubbele bodems en meer romantiek dus. Wellicht was dit een filmische noodzaak die hoe dan ook niet verhinderde dat het noodlottig parallellisme ofte wel de wet van de herhaling die zowat de structuur van de roman bepaalt, heel overtuigend in beeld werd gebracht." [Lucienne Stassaert, 1984]
Grueten Broos, televisiefilm (BRT) naar de novelle uit de bundel Van arme mensen, 1901
Het gezin Van Paemel, Vlaamse speelfilm naar het toneelstuk uit 1903
Regie: Paul Cammermans
Scenario: Hugo Claus
Vertolking: o.a. Senne Rouffaer (boer Van Paemel), Chris Boni (boerin Van Paemel), Jan Decleir (Masco)
Duur: ca. 100 minuten
Verkrijgbaar op dvd (2004) in de reeks VRT Klassiekers, met diverse extra’s waaronder beelden uit het VRT-archief van de opnamen in Keerbergen (zomer 1986) en interviews met regisseur Cammermans en hoofdrolspeler Rouffaer.
Literatuur: Anne Marie Musschoot, ‘Kroniek’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap, III, Gent 1987, 167-168; Sylvia Decocker, ‘De personages in Het gezin Van Paemel van Paul Cammermans. Over het adapteren van toneel aan film’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap, VI, Gent 1990, 198; Belgian Cinema. Le cinéma belge. De Belgische film, Brussel-Gent 1999, 734.
De film was een kassucces in de Vlaamse bioscopen en werd begin 1987 bekroond met de André Cavens-prijs voor de beste Belgische film. In juli 1987 ontving Senne Rouffaer op het Filmfestival van Barcelona de prijs voor de beste mannelijke hoofdrol. Uitgeverij Manteau kwam al in het najaar van 1986 met een ‘filmeditie’ van het toneelstuk. Regisseur Cammermans en scenarist Claus wilden nadrukkelijk géén traditionele Vlaamse ‘boerenfilm’ maken. De verfilming wijkt dan ook aanzienlijk af van het oorspronkelijke toneelstuk. Sommige personages werden geschrapt en andere toegevoegd. De politieke context (opkomst van het socialisme) komt veel directer in beeld, o.a. door ontlening van elementen uit een ander werk van Buysse, de roman ’n Leeuw van Vlaanderen. Een nog drastischer ingreep is de uitbreiding van de bescheiden rol van de baronsfamilie tot een drama van de gedegenereerde adel tegenover het drama van het boerengezin.
Het Bolleken, televisiefilm (BRT, reeks Made in Vlaanderen) naar de roman uit 1906
Regie: Marc Didden
Scenario: Johan Kerkhof
Vertolking: o.a. Johan Leysen (Meneer Vital), Antje de Boeck (Eleken), Willy Vandermeulen (Nonkelken)
Speelduur: ca. 63 minuten
Eerste uitzending: zondag 18 december 1988
Ten huize Goetgebuer, film naar de novelle Lente uit 1907.
Buitenopnamen in de Oost-Vlaamse Leiestreek (o.a. in de buurt van het kasteel van Ooidonk)
Regie: Peter de Kemel
Première: 19 oktober 2006 in Deinze
"Het is geen traditionele Buysse, geen Gezin van Paemel. De prent is mild en speels, een humoristische ode aan Vlaanderen anno 1920" [Het Nieuwsblad, 7 maart 2006, editie Oost-Vlaanderen, p. 18]
© 2020 by www.intertext.be